(Ve belki biz de onlardan biriyiz…)

Hepimiz zaman zaman kendimizi “diğerlerinden daha akıllı” hissederiz. Hatta bazılarımız, “Ben zekiyim” düşüncesini hayatının merkezine koyar. Ama işin ironik yanı şu: Zeka seviyesi yüksek olanlar bile bazı bilişsel tuzaklara düşmekten kurtulamıyor. Hadi gelin, bu zihin oyunlarını birlikte inceleyelim. Belki içlerinden biri size biraz tanıdık gelir…

🧠 1. Dunning-Kruger Etkisi: Ne Kadar Az Bilirsen, O Kadar Emin Olursun

En çok bilgiye sahip olmayanlar, kendilerine en çok güvenenlerdir.
“Ben anlamam ama bence…” cümlesiyle başlar, iddialı analizlerle devam eder.
Gerçek uzmanlar ise çoğu zaman şüphelidir, soru sorar, net konuşmaktan çekinir. Çünkü bilir: Ne kadar çok bilirsen, cehaletin o kadar farkına varırsın.

🌀 2. Onaylanma Yanlılığı (Confirmation Bias): Sadece Duymak İstediğini Duyarsın

Bir fikre zaten sahipsen, karşıt verileri yok sayar, sadece seni destekleyen kanıtları toplarsın.
Bilgiyi araştırmazsın, inandığın şeyi ararsın.
Örnek: “Ben zeki biriyim” diyorsan, seni aptal gösteren hiçbir anıyı hatırlamazsın.

🧩 3. Temsil Heuristiği: Biraz Benzedi Diye Aynı Zannetmek

Biri gözlük takıyor ve ciddi konuşuyorsa, zeki olmalı… değil mi?
Hayır. Ama beynimiz kısa yol arar, stereotiplere bayılır.
Görünüşe, davranışa ya da konuşma tarzına bakarak zeka atfetmek, yanılmanın en hızlı yollarındandır.

🧠 4. Bilişsel Ayrışma: Zekamı Aklım Zannettim

Analitik düşünme yeteneğine sahip olmak, her zaman eleştirel düşünmek anlamına gelmez.
Yani biri zekidir ama sadece kendi fikrini savunacak argümanları üretir.
Bu da onu “zeki ama taraflı” yapar.

🔁 5. Planlama Yanılsaması: “Ben Hallederim” Tuzağı

Kendini zeki gören kişi çoğunlukla bir işin süresini, zorluk derecesini veya ihtimalleri yanlış tahmin eder.
“Ben yaparım ya” ile başlayan girişimler, çoğunlukla hayal kırıklığıyla biter.
Zekânın özgüvenle zehirlenmiş versiyonu tehlikelidir.

🎬 Kapanış:

Gerçek zeka, ne kadar zeki olduğunu fark etmek değil; nerelerde yanıldığını görebilmektir.
Bu yazıyı okurken “bu kesin falanca” dediysen… belki de en başta kendine bakman gerekiyordu?

📌 Ekstra:

  • Bu yazı sosyal medyada paylaşılırken şu alıntı kullanılabilir:
    “Zeki olduğunu düşünenler bu 5 tuzaktan hangisine düşmüş olabilir?”

📚 Kaynakça

(Bu yazıda geçen kavramların temel kaynakları)

  • Kruger, J. & Dunning, D. (1999). Unskilled and unaware of it. Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1121–1134.

  • Nickerson, R. S. (1998). Confirmation Bias: A Ubiquitous Phenomenon in Many Guises. Review of General Psychology, 2(2), 175–220.

  • Tversky, A. & Kahneman, D. (1974). Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases. Science, 185(4157), 1124–1131.

  • Kunda, Z. (1990). The Case for Motivated Reasoning. Psychological Bulletin, 108(3), 480–498.

  • Buehler, R., Griffin, D., & Ross, M. (1994). Exploring the “Planning Fallacy”. Journal of Personality and Social Psychology, 67(3), 366–381.

📖 Ek Okuma Önerileri

(Konuyla ilgilenenler için derinleşme kaynakları)

  • Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow.

  • Dan Ariely (2008). Predictably Irrational

  • Mercier, H. & Sperber, D. (2017). The Enigma of Reason

  • Richard Thaler & Cass Sunstein (2009). Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness

  • TED Konuşması: David Dunning – Why Incompetent People Think They’re Amazing